Bushokjes? Die zijn toch altijd hetzelfde? Die van de Sovjet-tijd moeten we helemaal saai zijn. Nee dus. Vreemd genoeg waren juist de bushokjes van dit totalitaire regime als de Sovjet-Unie enorm creatief. Fotograaf Christopher Herwig maakte er fotoboeken en een documentaire over.
1 september 2023 / 1105 woorden / 6 minuten leestijd / Thema’s: architectuur, geschiedenis, fotografie, Sovjet-Unie / Copyright beeldmateriaal Christopher Herwig
Hoe kwam het project tot stand?
De Canadese fotograaf Christopher Herwig fietste ooit van Londen naar Sint-Petersburg. Hij nam zich voor ieder uur een bijzondere foto te nemen. Al snel merkte hij dat de bushokjes zeer fotogeniek waren.
Je kunt gerust zeggen dat Christopher Herwig door een fotovirus werd besmet: hij moest en zou die bushokjes vastleggen. Hij reisde alle oude Sovjet-republieken door, van de Baltische landen tot Vladivostok, van Abchazië tot Moskou. Tot in Tsjernobyl aan toe maakte hij foto’s.
Hij fotografeerde duizenden bushaltes, interviewde makers – intussen bejaard en met pensioen – en sprak vaak met de mensen die aan het wachten waren bij de bushaltes. De geschiedenis van de Sovjet-Unie trok langs in de vorm van alsmaar verschillende bushokjes.
Het werd echt een serieus project toen hij in de Kaukasus ging wonen. Hij huurde auto’s, reed met taxichauffeurs (‘Bussen waren verrassend onpraktisch’) de routes langs de hokjes en fotografeerde wat er nog steeds stond. Dat wisselde. Sommige busroutes waren opgeheven, sommige hokjes vervallen. Maar ook veel waren er nog in goede staat.
‘De taxichauffeurs moesten vaak eerst lachen maar raakten op zeker moment besmet met het zoekvirus en begonnen me daarna vaak enthousiast te helpen.’
Het project leverde uiteindelijk een boek op en daarna een deel 2. Vervolgens nog een boek over Soviet Metro Stations. En dit jaar verscheen ook nog een documentaire over de bushokjes.
Waarom verdienen de bushokjes onze interesse?
Herwig via gesprekken steeds meer over de historische architectonische achtergrond van de bushokjes uit de Sovjet-tijd. Om kort te gaan: in de jaren zestig werd er door de hele Sovjet-Unie steeds meer en sneller gebouwd. Dat leidde tot de behoefte van een openbaar vervoer-netwerk. Echte harde voorschriften waren er niet hoe de haltes voor dat netwerk gebouwd moesten worden. De bushokjes werden zodoende een uitlaatklep van creativiteit van kunstenaars en architecten, die hier vaak hun eigen ei in kwijt konden. Iets wat je misschien niet verwacht in het systeem dat ook de eentonige en eendimensionale flats overal ontwikkelde.
Er was letterlijk geen grens voor de bushokjes. Hokje is eigenlijk niet het goede woord meer want soms waren ze enorm. Soms in de vorm van een octopus, een duif erbovenop, in de vorm van een raket. Soms vormden de haltes mozaïeken kunstwerken. Sommige vormen waren aantrekkelijk in hun eenvoud, zoals de favoriet van Herwig zelf: een hokje in Taraz in Kazachstan (op de cover van zijn eerste boek).
‘Dit waren kleine, poëtische daden van verzet.’
Grappig was dat er ook vaak lokale verschillen waren. Dat kwam omdat sommige bouwers meer de lokale stijlen integreerden in de hokjes, aangezien er toch niet echt een controle was op wat er gebouwd werd. Ook vaak werden lokale kunstenaars gevraagd die ook wel eens hier en daar de grens opzochten.
Sommige makers vertelden hem graag over hun expressie. Ze komen terug in de documentaire. Ze vertelden over hun achtergrond, hoe de opdrachten bij hen terecht kwamen en wat ze er vervolgens mee deden. Zoals Enu Mäela, Juri Kinsap, Armen Sardarov, Zoerab Tsereteli (Georgisch kunstenaar) en Victor Sheptoenov. Ze legden uit dat ze met weinig middelen konden nadenken over de vormen. ‘Ik voelde een innerlijke behoefte voor hokjes met esthetische waarde.’ En: ‘Dit waren kleine, poëtische daden van verzet.’
Ook signaleerden architectuurexperts dat de hokjes een ander soort stem vertegenwoordigden dan doorgaans in het Sovjetsysteem: de stem van het gewone volk. Dat was uniek: ‘De stem van de gewone burger werd zelden gehoord.’
Wat is er over van de bushokjes?
Uit de documentaire (zie de link onderaan) blijkt dat de bushaltes vrij rap aan het verdwijnen zijn. Ze worden vaak gesloopt omdat sommige landen geen herinneringen meer wensen aan de trauma’s van de Sovjet-periode. Zelfs bushaltes met hamer en sikkel – de symbolen van het communisme – zijn dan niet meer heilig meer.
Soms is er een ongeluk geweest en ging de halte kapot, soms zijn busroutes opgeheven en werden de haltes meteen maar gesloopt en soms werden de haltes nieuwe locaties voor handeltjes. Een enkele keer is een haltes ook door de invloed van de weersomstandigheden stukgegaan. Maar door de bank genomen blijken de betonnen haltes verrassend stevig.
Deze langzame verdwijning noopte Christopher Herwig om het project snel af te maken. Intussen is er ook een Soviet Bus Stops deel 2. Maar ook een Soviet Metro Stations, die ook vaak prachtig waren vormgegeven. De boeken zijn te bestellen via online boekhandels, zoals Bol.com en Amazon. Maar misschien kan uw lokale boekhandel u er ook mee helpen.
Wat vinden wij van dit project?
Wat respect afdwingt is, is dat Herwig al ruim een decennium bezig is met de bushokjes. Het is zijn fotografische goudmijn. Mooie, interessante objecten die een ader raakten van de sovjet-geschiedenis. Zijn kennelijk aangeboren nieuwsgierigheid dreef hem tot dit redelijk extreme project.
En hij hield het niet alleen bij fotografie. Hij sprak veel betrokkenen en heeft zich goed geïnformeerd bij experts. Daarmee is het praktisch een journalistiek project. Aan de ene kant zien we de gevolgen van het totalitaire regime maar we zien ook dat niet alles zo zwart-wit was en er soms ook wat ruimte was voor individuele expressie.
Het maakt de vrij korte documentaire van nauwelijks een uur zeer goed gevuld. De docu kostte ook zeven jaar om te maken. Met onder andere beelden van hem terwijl hij in een auto poogt een besneeuwde berg op te rijden voor een halte. Of dat hij lokale passanten ontmoet, die niet bepaald stilstaan bij de kunst van de haltes. Of hoe hij zijn evenwicht probeert te bewaren bij een ingewikkelde positie bij het maken van alweer een foto.
Herwig reisde overal rond en keerde terug met prachtige, unieke beelden en opnamen – waarmee hij het geluk had dat dit project voor de oorlog in Oekraïne plaatsvond, want anders was het een stuk lastiger geweest om te maken.
Wie Indipendenza goed bijhoudt, weet dat er ook bijzondere verhalen vastzitten aan Sovjet-design…
Lees ons artikel over Sovjet-design.
Meer lezen en luisteren?
- Website Christopher Herwig
- De documentaire Soviet Bus Stops is op 12 september uitgezonden en (nog) te zien via het programma Close-up op NPO-start
- Lees een artikel over de documentaire op de website van VPRO-Gids
- National Geographic: The Curious World of Soviet Bus Stops
- Hyperallergic: The Whimsical forms of Soviet Bus Stops
- Nieuw-Zeelandse podcast over het project van Christopher Herwig