Wat waren de hoogtepunten van twaalf jaar IDFA?

IDFA is het grootste internationale filmfestival voor documentaires. Ik ging er in 2012 voor het eerst als pers heen. Wat leerde ik in twaalf jaar documentaires kijken? De wereld veranderde, de films veranderden en het festival veranderde.

1 januari 2024 / 4983 woorden / 26 minuten leestijd / Thema’s: film, documentaires, kunstdocumentaires, IDFA / Sommige teksten zijn gebaseerd op reviews op Indebioscoop.com

Wat is IDFA en hoe lang bestaat het al?

Voor degene die dit echt nog niet weet: IDFA betekent het International Documentary Filmfestival Amsterdam. Het is het grootste documentairefilmfestival ter wereld. Er zijn er meer: Sheffield DocFest, Doclisboa, Hot Docs, Documenta Madrid. Maar dit is de allergrootste.

Het IDFA-avontuur begont in 1988. Dertig jaar lang was Ally Derks festivaldirecteur. Sinds 2018 is Orwa Nyrabia de artistiek directeur.

Er komen gemiddeld 250.000 bezoekers per editie (cijfers 2023). Per jaar zijn ongeveer 300 films te zien. Die bestaan uit diverse categorieën: masters (ervaren makers), best of fests (beste van andere festivals), panorama (maatschappijkritische films) en paradocs (experimentele films).

De kern van het festival is bij de kruising Vijzelgracht, Reguliersbreestraat en Munt, bij de bioscopen Pathé Munt en Pathé Tuschinski. Hoewel er ook veel andere locaties zijn, zoals de Brakke Grond in Nes en Eye in Amsterdam-Noord.

Ieder jaar heeft IDFA een eregast van wie er een retrospectief te zien is. Daarnaast kiest de eregast een favoriete top 10. En geven ze soms een masterclass.

Eerst een disclaimer: of ik een expert ben, kan ik lastig zelf beoordelen. Ik deel slechts mijn kennis die ik heb opgedaan in de jaren.

Hoe gaat dat, als pers een filmfestival verslaan?

Je begint met het indienen van een accreditatie. Vervolgens moet je je perskaart ophalen. Dat is in die twaalf jaar vaak veranderd.

De eerste keer moest ik naar het NH Schiller Hotel aan het Rembrandtplein. Daarna naar het NL Hotel aan de overkant. Daarna naar het NH Hotel aan de Vijzelstraat. Daarna naar de Brakke Grond in de Nes. Daarna weer naar het NH Hotel. En daarna naar de Schouwburg op het Leidseplein.

Ik bereid zelden iets goed voor en sta dus geregeld voor een verbaasde receptioniste die me vertelt waar ik heen moet.

Als je uitgedokterd hebt waar de ontvangstbalie is, kom je in een rij met andere geaccrediteerde bezoekers. Daar zit je op je telefoon te staren. Het is ook wel je eigen schuld: moet je maar wat vroeger (of later) komen, als het rustiger is. In 2022 kostte het me anderhalf uur, in 2023 was ik in 5 minuten klaar.

Als je dan een perskaart in je handen hebt, is dat een glorieus moment. Je promoveert van een gewoon persoon in een filmprofessional.

En dan?

Kun je los. Tien dagen films kijken. Een kwestie van goed plannen – waar ik dus niet goed in ben – en heen en weer rennen van de Munt naar de Reguliersbreestraat.

Het wandelen tussen twee voorstellingen in is een leuke bijzaak van IDFA. Sowieso naar de Utrechtsestraat, Concerto, ergens koffie drinken, iets te eten halen. Soms een tripje naar de Brakke Grond, Eye. Ik bezoek ook vrijwel altijd het Gemeentearchief aan de Vijzelgracht ook al heeft dat niets met IDFA te maken.

Voor geaccrediteerde bezoekers zijn er press & industry-voorstellingen. Die zijn altijd wel handig want het is dan altijd rustig in de zaal. Je mist wel de Q&A’s bij de gewone voorstellingen. De sfeer is ook een stuk gezelliger bij de publieksvoorstellingen. Filmprofessionals zijn altijd erg op zichzelf heb ik gemerkt.

Het is niet eenvoudig om goed te plannen: ik woon niet meer in Amsterdam en heb gewoon een baan. Er is sowieso een wet in het universum: als jij eindelijk tijd hebt, zijn films die jij wil zien niet te zien.

Wat levert het op?

Per IDFA schrijf ik inclusief previews ongeveer 10 artikelen. Ik heb dat gedaan voor Planeetcinema.be, Indebioscoop.com en Jegensentevens.nl. Twee van deze drie sites zijn helaas intussen ter ziele.

Schrijven voor kleine online magazines heeft een groot voordeel: je hebt vrijheid als redacteur, je kunt eerlijk voor je eigen mening uitkomen, je kunt meer de diepte ingaan. Een voorbeeld is dat we jaarlijks een top 40 aan tips maken – wat al een kunst is met 300 films. Hoe andere bladen een keuze van 5 kunnen maken uit zo’n programma is mij een raadsel. Ik vind het ook respectloos voor al die documentairemakers.

Daarnaast maakte ik ook jaarlijks een top 10 over kunstdocumentaires. Als je googelt op ‘kunstdocumentaires’ vind je die artikelen. Bij mijn weten ben ik de enige in het land die daar een artikel over maakte.

In alle bescheidenheid denk ik dat wij IDFA het eerlijkste en meest volledig verslaan van alle media in het Nederlandse taalgebied. We plaatsen uiteindelijk bijna altijd wel 10 artikelen per IDFA en ik zie geen enkel ander medium dat doen. En dat terwijl we er vaak nog een baan naast hebben.

Het is wat spijtig dat IDFA die documentaireliefde nooit heeft teruggegeven. Wat meer aandacht voor kleine media zou wel fijn zijn geweest. Bijvoorbeeld door het delen van onze artikelen via social media. Andere festivals hebben daar minder moeite mee.

Misschien heeft het ook iets te maken met het feit dat we geen blije filmpjes maken à la ‘Ik heb nu weer drie gewéééééldige films op IDFA gezien… Check mijn insta-handle!!!’ We schrijven wat serieuzere stukken, soms kritisch, en dat kenmerkt de echte liefhebber. (En zo serieus is het nu ook niet want ik schrijf altijd luchtig.)

Bekijk alle artikelen over IDFA op Indebioscoop.com

Wat doen documentaires met je?

Het grote voordeel ten opzichte van speelfilms is dat de werkelijkheid je gids is. Het zijn echte karakters, echte mensen, echte problemen. Er valt ook oneindig veel te vertellen: alles op de hele wereld is een potentieel onderwerp. Documentaires vertellen mij meer over de menselijke natuur dan speelfilms.

Daarnaast zijn er ook in de documentaires artistieke geesten. Een voorbeeld is de misdaaddocumentaire Kill Your Darling van Jaap van Hoewijk. Die zag ik in 2012 en hoorde er vrijwel niemand over. Toch sprak me de eigenzinnige manier van vertellen meer aan dat de gelikte variant die je ziet bij streamingdiensten. Dat krijg je als je een ‘auteur’ aan de knoppen zet. De film is nu nog te zien via 2Doc. Van Hoewijk is helaas in 2020 overleden.

Wat leer je van documentaires? Drie voor de hand liggende dingen: informatie over wat er in de wereld gebeurt, empathisch denken en originele beeldideeën. Welke documentaire je ook kijkt: je hersenen raken erdoor geprikkeld.

Wat voor documentaires bestaan er?

Voor iemand me een boos mailtje stuurt dat deze indeling onjuist is: ik ben géén expert. Dit zijn slechts filmtypes die ik het meeste voorbij zie komen.

De ‘fly on the wall’ documentaire: iemand observeert zonder in te grijpen een groep op een vaste locatie, bijvoorbeeld A Provincial Hospital.
Een ‘microkosmos’ documentaire: schetst met interviews en gesprekken een bepaald wereldje, bijvoorbeeld King of the Cruise.
De biografische documentaire: levensloop van een beroemd persoon met veel interviews, bijvoorbeeld Finding Fela.
De anekdotische documentaire: luchtige, losse beschrijving van mensenlevens, bijvoorbeeld The Balcony Movie.
De journalistieke documentaire: op feiten gebaseerde ontrafeling van schandalen, bijvoorbeeld Shadows of Liberty.
De reconstructiedocumentaire: via interviews terugblik op een drama, vermengd met nagespeelde scènes, voorbeelden te over op Netflix.
De egodocumentaire: documentairemaker onderzoekt geschiedenis in eigen familie, bijvoorbeeld Fragile Memory.
De nagespeelde documentaire: betrokkenen van dramatische gebeurtenis spelen het na, bijvoorbeeld The Act of Killing.
Een auteursdocumentaire: keuzes van de maker domineren de film en er is niet echt een ‘verhaal’; bijvoorbeeld Aquarela.
De experimentele documentaire: grenzen verleggen door verhalen op een andere manier te filmen of vertellen, bijvoorbeeld New Gods.

Er valt veel meer over te vertellen. Neem eens een kijkje op IDFA Articles. Je kunt je ook verdiepen in alle thema’s van IDFA van de laatste jaren.

Victor Kossakovsky – al jaren een veel geziene gast bij IDFA – had in 2012 een masterclass. Dat was een eye-opener voor mij. Ik leerde hoe principes je als documentairemaker kunnen helpen om interessante films te maken. Chique gezegd heet dat de auteursfilm, dus waarbij de eigen stijl en handtekening van de auteur belangrijker is dan het onderwerp.

Het artikel dat ik toen heb geschreven is nu helaas offline. Ik kan er dus niet naar linken. Je kunt het nu alleen lezen als je mijn boek Het Lef van Altman koopt (een kop koffie, zie boven, is óók aardig). Ik heb wel zijn tien stelregels overgenomen, die geen regels zijn:

Ga niet filmen als je zonder filmen kunt leven.
Ga niet filmen als je iets wilt zeggen.
Ga niet filmen als je al weet wat je boodschap is voordat je gaat filmen.
Film wanneer je haat en liefhebt op hetzelfde moment.
Gebruik niet je verstand bij het filmen, maar je instinct.
Shots moeten de kijkers nieuwe indrukken bieden.
Dwing mensen niet om een actie of woorden te herhalen.
Verhaal is belangrijk, maar perceptie is nog belangrijker.
Probeer menselijk te blijven, in het bijzonder wanneer je aan het monteren bent.
Volg mijn regels niet, vind je eigen regels.

Hoe zijn documentaires veranderd in die tijd?

In deze twaalf jaar zijn de films op IDFA ook veranderd. Identiteit en persoonlijke geschiedenissen spelen een steeds grotere rol. Documentairemakers springen ook in op trends. Dus krijg je dus een toename van films over deze onderwerpen. En veel van die films over identiteit bieden – als je eerlijk moet zijn – niet veel vernieuwing.

Daarnaast lijken documentaires (nog) serieuzer te worden. Serieuze verhalen over oorlog, vluchtelingen, ziektes, traumaverwerking. Ze waren altijd wel serieus en maatschappijkritisch, maar ik heb toch de indruk dat er vroeger meer variatie en luchtigheid was. Soms denk ik dat dit voortkomt uit het grote misverstand dat luchtige verhalen betekenisloos zouden zijn.

Sommige soorten documentaires zijn op hun retour. Journalistieke docu’s (door Kossakovsky gezien als een misverstand) komen steeds minder voor bij IDFA. Aan de ene kant snap ik het, als nieuwsgierig persoon mis ik ze wel. Een kans voor een nieuw festival?

Je zou dan een golf heel interessante films verwachten maar ik vind het reguliere programma toch vrij behoudend. Ik mis interessante vernieuwingen of experimenten in de filmstijl van de documentaire. Het Paradocs-programma is hiervoor opgezet maar dat zijn weinig films. En DocLabs – wel echt experimenteel – is meer kunst dan documentaire.

Niet perse de schuld van het festival. Het is denk ik ook de markt van documentaires zelf. Zoals Kossakovsky eens uitlegde is het heel moeilijk om financiers te vinden voor een documentaire waarvan je niet precies kunt vertellen waar het over gaat.

Tijdens de laatste IDFA blonken wel twee films hierin uit: The Tuba Thieves en Knit’s Island. Het kan dus wel!

Lees het artikel over The Tuba Thieves op Indipendenza

Get on with it!!

Laten we vooral doen wat we beloofd hebben: per festival schrijf ik iets over twee films van dat jaar die me zijn bijgebleven. Een vanwege het verhaal, een vanwege de stijl. Noot vooraf: ik heb heel veel goede films gemist, die staan hier dus niet bij.

In 2012…

…bezocht ik mijn eerste IDFA als pers! Ik deed dat voor Planeetcinema.be. Ik schreef er één lang artikel over en dat verscheen in mijn boek, Het Lef van Altman, dat nog steeds te koop is. Er waren veel toegankelijke films, zoals The Imposter, de al eerder gememoreerde misdaaddocu Kill you Darling, Reportero (media in Tijuana, Mexico), het trieste The Sons of the Land, Searching for Sugerman, The King (film over voetballer Jari Litmanen), Room 237 (over de film The Shining). Morgan Spurlocks film over steeds hoger wordende mannelijke schoonheidsidealen (Mansome) was vermakelijk. En Victor Kossakovsky was de eregast!

Verhaaltip: The Imposter: Een verhaal dat niet waar kan zijn

Over The Imposter moet je niet te veel vertellen. Iedereen die de film zag had er zijn eigen mening over. Ik zou zeggen: geef de film een kans en kijk wat jouw mening is. Je kunt de film zien op Vimeo want iemand heeft het daar geupload.

Stijltip: Alias Ruby Blade: Moderne geschiedschrijving

Niet dat de filmstijl zo bijzonder is van Alias Ruby Blade, maar wat wel bijzonder is, is dat dit geschiedschrijving anno nu is: álles is gefilmd. De geschiedenis voltrekt zich in beeld als een film, letterlijk. Je ziet hoe de Australische journaliste Kirsty Sword de onderdrukking filmde van Oost-Timorezen door het Indonesische leger. Ze doet haar objectieve journalistenmasker af en gaat onder de alias Ruby Blade informatie doorspelen aan de charismatische verzetsleider Xanana Gusmão. Na zijn invrijheidsstelling ontmoet ze hem en trouwen ze niet veel later. (Trailer)

In 2013…

…kwam ik op een heel gevarieerd geprogrammeerd festival terecht. Er waren onderwerpen als pygmeeën in Centraal-Afrika, zoutoogsters in India, protesten in Oekraïne, kerstalbumverzamelaars in de VS, een Australische propagandafilm in Noord-Korea, Uri Gellers privéhuis, de oorlog in Syrië, een Russische gevangenis, undercover in een Brits bordeel. Return to Homs zal ik niet snel vergeten: het intense verhaal van een rebel in de burgeroorlog in Syrië. Geproduceerd door de latere directeur van IDFA: Orwa Nyrabia. Eregast was Rithy Panh.

Verhaaltip: Coach Zoran and his African tigers: Een coach met een missie

Onderhoudende, vlotte documentaire van Sam Benstead drijft op een verhaal met prachtige karakters. Zoran Djordjevic was een Servische coach die het nieuwe land Zuid-Soedan (sinds 2011 onafhankelijk) ging coachen. De film beschrijft hoe hij met de uitdagingen aangaat, maar ook het land en het voetbal. Zoran: ‘Geef me een kaart! Hoe kan ik nou zonder kaart reizen?’ ’Een kaart? Dit is geen Europa!’ reageert de voetbalbobo verbouwereerd. (Trailer)

Stijltip: Casas para todos: Stilistische leegstand in Spanje

De effecten van de crisis van de huizenmarkt in Spanje. Regisseur Gereon Wetzel had bijna geen commentaar; wel veel beeld. Duizenden woningen die immer blijven leegstaan, en talloze mensen die met hun huisraad onder een viaduct leven. Plannen die waren ingestort met de crisis van 2008. Veel mooie beelden. Een dame met autopech op de rand van zo’n lege woonwijk. Militairen die oefenen in een leegstaand appartementencomplex. Schapen die door een leeg gebouw trekken.

In 2014…

…waren er opvallend veel luchtige films, hoewel er niet echt een lijn te ontdekken was in wat er geprogrammeerd werd. Erg vind ik dat ook niet. Zo is documentaire op zijn best: als het vrij mag zijn en films kan tonen over om het even welk onderwerp. Eregast was Hedy Honigmann.

Verhaaltip: Tales of the Grim Sleeper: De geschiedenis van een seriemoordenaar

NIck Broomfield is van de school van filmmakers die met camera op de schouder ergens heen gaat en niet bang is om confronterende vragen te stellen. Vergelijkbaar met de Nederlandse filmmaker Frans Bromet of (enigszins) Michael Moore. Broomfield pakt altijd onderwerpen bij de hoorns waar andere filmmakers met een boog omheen lopen. En het lukt hem dan vaak wel om mensen te laten praten. Hij maakte films over Biggie & Tupac, Kurt & Courtney, prostitutienetwerken. In deze film onderzoekt hij waarom de seriemoordenaar ‘de grim sleeper’ in Los Angeles zo lang door kon gaan.

Stijltip: French Laundry: Een heerlijk uurtje in een wasserette

Deze film van Elisabeth Vogler – slechts een uurtje – vond ik heel aardig. Een vrij eenvoudig portret van de eigenaar van de wasserette in Nice: de 90-jarige Jean-François. Zijn wasserette in een wijkje in Nice is hem te dierbaar. Een halletje. Wasmachine. Man stopt er was in. Wasmachine draait. Roetsj – roetsj – roetsj. Een lesje beperking maakt de meester. Met droogkomische gesprekken met klanten, en beelden als stillevens met het meisje dat haar jas aantrekt en twee mannen die net een sigaret delen.

In 2015…

…waren er net aanslagen waren geweest in Parijs. Dat gaf een erg sombere vibe. Eregast was Errol Morris. Ik kreeg de gelegenheid (hoe weet ik niet meer) om al zijn films te bekijken. Ik schreef er dit artikel over. Zijn manier van interviewen met spiegels had ik nooit eerder gezien in een film. En volgens mij is Errol Morris ook de uitvinder van het in fictie uitbeelden van een misdaad voor een misdaaddocumentaire, waar nu menig Netflix-film op leunt.

Verhaaltip: Garage 2.0: Hoe auto’s verkopen hilarisch wordt

Hollandser wordt het niet dan deze film van Catherine van Campen. Voortgangsgesprekken die meer beledigend zijn dan opbouwend (‘Qua expressie zit er weinig gezelligheid in je gezicht’). Een spoedcursus ’beleving’ van een snelle consultant. Ik hou er heel erg van dat niet elke docu oog heeft voor het zware van het bestaan.

Stijltip: Megacities: Michael Glawoggers meesterwerk

Eigenlijk niet helemaal eerlijk want de film was al uit 1998. Maar hij maakte enorme indruk op me. Deze mensen die ongeschoold werk doen in Mumbai, Mexico Stad, Moskou en New York is eerlijk maar ook artistiek gefilmd. Zuivere registratie, zoals documentaire in zijn kern is. Michael Glawogger reisde de wereld rond en maakte talloze uitstekende films, zoals Workingman’s Death en Whores’ Glory, tot hij in 2014 in Liberia op 54-jarige leeftijd overleed aan de gevolgen van malaria.

In 2016…

…viel de oogst een beetje tegen. De beste films (vermoedelijk) Cameraperson en Tower kon ik niet zien. Mijn stukjes zijn ook wel wat kritischer dan voorgaande jaren – en ook wat zelfverzekerder. Ik durfde meer voor mijn expertise voor uit te komen. Eregast was Sergei Loznitsa.

Verhaaltip: Houston We Have a Problem: Joegoslavische ruimterace

De Amerikanen hadden interesse in de Joegoslavische ruimtewetenschap. Onderhandelingen vonden plaats tijdens een boottocht naar Marokko. Tito stuurde dertig wetenschappers mee. Een bizar gegeven dat eindigt met het sturen van duizenden Yugo’s (auto’s) naar de VS. Regisseur Ziga Virc toont hiermee oog voor details. (Trailer)

Stijltip: Delicate Balance: Stijltrip met stevige moraal

Deze is bij gebrek aan beter. Want hoewel de film er mooi uitzag met slomo-shots van steden en aandacht voor details, was het verhaal wat te moralistisch van opzet. De film bekijkt moeilijke levens in Spanje, Marokko, Mali, Uruguay en Japan. Wat me vooral bijbleef was de Japanse kantoorarbeider die ‘s avonds laat Adidas-schoenen koopt en dan in zijn slaapcabine kruipt.

In 2017…

…zag ik een gemiddeld festival. Het viel me voor het eerst echt op hoe gescript en bedacht veel moderne documentaires wel zijn. Films die iets te enthousiast hun hoofdpersonen sturen – tot dialogen aan toe. Het maakt het verhaal sterker maar de verrassingen geringer. En waar is dan de grens met fictie? Eregast was Jonathan Harris.

Verhaaltip: My Name is Nobody: Ik was ooit acteur

Ver ‘off the beaten track’ in het Ketelhuis in Westerpark, zag ik deze eigenaardige film. Denise Janzee gaat op zoek naar een klasgenoot van de beroemde filmcomponist Ennio Morricone. Ene Crissanti. Via stom toeval komt ze de B-film-acteur Willi Colombini tegen. Het wordt daarna een film in een film. Hoewel de film niet ging om Colombini is het eigenlijk een voortreffelijk document over hem, in plaats van die Crissanti. Serendipiditeit kan mooie dingen opleveren. (Trailer)

Stijltip: Happy Winter: Bewoners van een Siciliaans strand

Het soort film dat je in de jaren tien nog wel vaak zag, maar in de jaren twintig volgens mij minder: de luchtige, warme, visuele film. Een strand in Sicilë op alle mogelijke manieren bekeken. Beperking maakt de meester en je krijgt een menselijke film met een cinematografische stijl. De film van Giovanni Totaro is een prettige vlucht uit de werkelijkheid met observaties van mensen die een volkse smaak hebben.

In 2018…

…was Aquarela van Kossakovsky het hoogtepunt voor mij. Ik zat op het balkon van Tuschinski op het puntje van mijn stoel, dat herinner ik me nog goed. Ik werd ook nog verwend met een andere film van een andere regisseur die zelden teleurstelt: Nikolaus Geyrhalter. Dit was het eerste jaar van de nieuwe artistiek directeur Orwa Nyrabia. Eregast was Helena Třeštíková.

Verhaaltip: Dark Corner: Het zware leven van een Romeinse bokser

De maker van Dark Corner (Fabio Caramaschi) was leraar op de basisschool waar hoofdpersoon Mirco Ricci op zat. Een prachtfilm over de harde Romeinse leerschool. Een persoonlijkheid die zijn eigen demonen moet bevechten, letterlijk en figuurlijk. Als hij is beschoten na een boksgevecht, zegt hij: ‘Geen idee wie dit gedaan kan hebben. Een van de honderd mannen met wie ik gevochten heb?’ (Trailer)

Stijltip: Aquarela: Meesterwerk over de helse kant van het water

Kossakovsky zoekt toeval op en soms lijkt het alsof hij er een abonnement op heeft. Dat viel me al op bij de eerste film die ik van hem zag: Tishe. Tijdens de Q&A vertelde Kossakovsky over de oorsprong van Aquarela: Het zou een kalme film worden met mooie beelden van water. Na de tragedie aan het begin besefte hij ineens dat het een film moest worden over de brute kant van water. Dus metershoge golven, vervaarlijk krakend ijs, tropische stormen, watervallen. Geweldige film.

In 2019…

…wisten we op dat moment nog niet dat onze levens slechts een maand later (!) ondersteboven gegooid zouden worden door het coronavirus. We konden in november nog lekker naar de film en onbekommerd genieten. Met vier redacteuren schreven we maar liefst negen stukken. Zelf zag ik geen film die er bovenuit stak. Wel viel me dit festival voor het eerst de trend op dat zoveel films over geschiedenis gaan. Niet zozeer over een bepaalde geschiedenis zoals voorheen, maar de kijk op geschiedenis. Eregast was Patricio Guzman.

Verhaaltip: King of the Cruise: De eenzaamheid van een cruiseschip

Sophie Dros filmde de Amerikaanse-Schotse baron Ronald Busch Reisinger op een cruiseschip. We volgen hem op het schip, bij de manicure, in de discotheek, bij het opstaan, in de ziekenboeg. Zo krijgen we ook een dwarsdoorsnede van het leven op een cruise. Deze fillm deed het volgens mij ook nog vrij goed na het festival op televisie en dat is ook geen wonder: het is een karaktervol persoon, die ‘Schotse baron’. (Trailer)

Stijltip: Selfie: Napolitaanse jochies filmen zichzelf

Mobieltjes worden vaker gebruikt in films maar deze film maakte het wel helemaal bont: de maker gaf twee mobieltjes aan twee jonge Napolitanen en die filmden zelf hun levens en vrienden. Scooters, barretjes, karakters. Het idee is zo plompverloren dat het ook respect afdwingt. Het is niet de mooiste stijl, maar wel een van de meest rigoureus doorgevoerde vormen van stijl tijdens deze IDFA. Het leverde meer oprechte beelden op dan als de documentairemaker daar had gestaan met een camera en geluidsman.

In 2020…

…ben ik voor het in tien jaar IDFA niet naar Amsterdam geweest. Het was een vrijwel helemaal online festival. Met de online videobibliotheek is mijn werk een stuk makkelijker geworden en mis ik minder films. 2020 was wel een goed documentairejaar, met nieuwe films van Hubert Sauper, Victor Kossakovsky, Ai Weiwei. Het was ook het laatste jaar dat je nog veel Russische films tegenkwam. Eregast was Gianfranco Rosi.

Verhaaltip: A Boy: Rauw portret van een Russische opvoeding

De regisseur Vitaly Akimov is de zoon van de oudere Slavik, die net uit de gevangenis komt, en nog nét niet permanent dronken is. In de film is Slavik op bezoek bij een vriend van hem. Daar is ook de tienjarige Stepan, de stiefzoon van de broer van Vitaly. En dan is er nog een kleuter. Filmportret is geslaagd in rauwheid en realisme (zwart wit). Meest typische moment is als Stepan zwemt in een meer en vertelt hij hoe zijn (dronken) vader daar verdronk. En dan is hij al weer afgeleid. ‘Hé, een libelle.’

Stijltip: Epicentro: Prachtige film over Cuba

Hubert Sauper (een Oostenrijker, net als Geyrhalter en Glawogger) is zowat een documentairelegende sinds zijn film Darwin’s Nightmare uit 2004. Het verhaal draait weer om geschiedenis – maar gaat dan onverwacht over in een episode over toerisme. Als documentairemaker krijg je wat het moment je biedt en vooral een passage viel me op: een slow motionbeeld van een oude auto bij de ruïne van een suikerfabriek, muzikale begeleiding, daarna een interview met een oude man, een jonge man eist dat hij gefotografeerd wordt, een paard en wagen passeert, dan een scooter – en dat allemaal met dezelfde muziek. Zulk toeval dwing je af als je je ervoor openstelt, dat weet ik zeker.

In 2021…

…kon je wel naar de bioscoop mits je een coronabewijs had. De redactie was weer gekrompen. Vanaf dit jaar doe ik alleen verslag met Jochum de Graaf. Uiteraard had ik interesses over documentaires over het coronavirus. Er was verrassend genoeg geen een journalistieke docu over het onderwerp. Eregast was Hito Scheyerl.

Verhaaltip: Der Maler: nepkunstenaar in ‘echte’ documentaire

Sommige ideeën zijn heerlijk maf, zoals het idee van Der Maler van regisseur Oliver Hirschbiegel (bekend van speelfilms): een acteur speelt de kunstenaar Albert Oehlen. De acteur wordt door Oehlen geregisseerd als schilder. Deze Oehlen in de film is de kunstenaar zoals we die willen zien: de man die met de kwast op het doek slaat, die op de grond kronkelt om het doek goed te zien, die in een museum zijn eigen doek bewondert. Een showman met charisma.

Stijltip: Pele (Skin): De huid van Belo Horizonte

Een film over street-art, dat zie je ook niet elke dag. Pele (huid) van Marcos Pimentel laat street art zien van Belo Horizonte maar vertelt ook een verhaal. Mensen schrijven over hun wanhoop op de muren. Dat gaat over politiek, milieu, racisme, homohaat, misdaad, drugs. En ook weer die typische ‘filosofische’ grapjes van street art. Toevallig opduikend Braziliaans straatleven pak je mee. Eenvoudige maar ook fraaie documentaire. (Trailer)

In 2022…

…waren de coronatoestanden voorbij. Een aardig afwisselend festival, ik heb me niet verveeld. Omdat ik steeds vaker schreef over kunst, keek ik ook met meer nieuwsgierigheid naar artistieke documentaires. En nam ik ook eens de tijd om de VR-gallery van DocLab te bezoeken. Niet helemaal een succes. Online kon ik films proberen en dat zorgde ervoor dat ik de stukken iets beter rondom een thema kon schrijven. Eregast was Laura Poitras.

Verhaaltip: The Pawnshop: Gekibbel in een kringloopwinkel

Poolse film over een kringloopwinkel in Bytom is vermakelijk door de recht-door-zee-natuur van de karakters. Maar wat een hoop leed schuilt er achter die luchtigheid. Geweld, drank, alcoholisme: ze spelen een rol bij vrijwel iedereen, zowel klanten als personeel. Wel vraag je jezelf weer een beetje af in hoeverre de gladlopende film met storytelling in elkaar is gezet. (Trailer)

Stijltip: Striking Land: Staren naar de natuur

Bij deze Portugese film viel ik de eerste keer in slaap. De tweede keer bleef ik wakker en genoot ik van de prachtige beeldobservaties in deze film. Broek schoon pulken. Tractor die rondrijdt. Aardappels in een zakje doen. Schoffelen in het bos. Paard knippert met zijn ogen. Enzovoort. Een prachtfilm van slechts een uur.

In 2023…

…Ben ik nauwelijks naar Amsterdam geweest. Veel thuis gezien. Toch ook wel prettig: wc-bezoek, pauze om een pakje te ontvangen, even een lunch tussendoor, koffie halen: het kan allemaal. Geen gedoe meer met planning. En kun je al schrijven tijdens het kijken. Een nadeel? De sfeer is weg, je mist Q&A’s en gezelligheid. Rondom IDFA 2023 was trouwens wel wat te doen, het beste kan ik hiervoor linken naar het artikel van mijn collega. Eregast was Wang Bing.

Verhaaltip: They Shot the Piano Player: Animatie en documentaire

Sinds Tower in 2016 (er zijn er meer) wordt meer gedaan met animatie in documentaires. They Shot the Piano Player gaat vrij ver daarin: acteur Jeff Goldblum doet de stem van een fictief karakter. Dat zoekt naar meer informatie over de bossanova-pianist Tenorio jr.. Terwijl de geanimeerde interviews met tijdsgenoten duidelijk echt zijn, krijg je ook verbeelde situaties van vroeger te zien. Een techniek die (bij mijn weten) door Joe Sacco met journalistieke strips is grootgemaakt.

Stijltip: Knit’s Island: In een game mensen leren kennen

Aangezien ik over een andere stijltip van 2023 al een artikel heb geschreven (The Tuba Thieves), kies ik nu voor Knit’s Island. Bij een eerdere IDFA zag ik de korte docu The Granny’s. Die ging over vier mensen die in de online versie van de game Red Dead Redemption de fysieke grenzen van de game opzoeken. Knit’s Island gaat over de online versie van de game Dayz, waar je kunt freeroamen in een enorm groot gebied. Dat trekt avonturiers. Wat zijn ze in het echt en wat trekt ze aan bij het eiland?

En nu?

Ieder jaar zeg ik wel een paar keer dat het mijn laatste IDFA was. Het festival toont voor mijn gevoel steeds meer van hetzelfde: regisseurs die duiken in hun eigen familielevens. Het aantal egodocumenten in 2023 was echt te veel van het goede. Het is vermoedelijk ook de tijd: mensen zijn navelstaarderiger dan ooit.

Ik mis wel een beetje de diversiteit van de films op de vroegere festivals. De films van nu gaan ook vaak over actuele, ‘urgente’ thema’s terwijl ik juist meer houd van alles wat tijdloos is.

Toch vraag ik altijd weer die accreditatie aan. Het is leuk om in een andere huid te kruipen: die van filmkenner. Mijn kennis over cultuur komt tezamen in de stukken die ik erover schrijf. Al blijft het vaak kort en snel werk en zou ik best meer uitdaging willen. Maar er is geen tijd. En als er wel tijd was: wie wil dat willen plaatsen? In begrijpelijke taal schrijven over kunst: daar is geen markt voor. Daarover ga ik hier niet klagen maar het is wel spijtig dat leuke bladen als Jegens & Tevens moeten stoppen.

Ben je een mild-geïniteresseerde documentairekijker in spé? Zoek eens wat films op, bij de bibliotheek, streamingdiensten, 2Doc, YouTube, Mubi, wat dan ook. Er is altijd wel wat moois te zien. En laat je betoveren door een van de meest onderschatte kunstvormen die de wereld heeft voortgebracht.

Dit artikel zou niet tot stand zijn gekomen zonder de inzet van al mijn collega’s en ex-collega’s van Indebioscoop.com en hoofdredacteur Cor Oliemeulen. Schrijf je in voor de maandelijkse IDB-nieuwsbrief om op de hoogte te blijven van IDFA en andere festivals (we schrijven ook over IFFR, Imagine, LFF, Gent, etc.). Ook een applausje voor de vele vrijwilligers op IDFA die mij en vele anderen in de loop der jaren enorm hebben geholpen.

Tevreden over het artikel? Steun het werk van Indipendenza met een kopje koffie: