De Litouwse kunstenares Ieva Maslinskaitė had in 2023 een residency in De Besturing in Den Haag. Ze begon daar te experimenteren met micro-organismen. Wat Indipendenza wil weten: hoe werkt dat, kunst maken met micro-organismen? “Eigenlijk zijn we meer niet-menselijk dan menselijk.”
1 maart 2024 / 1959 woorden / 10 minuten leestijd / Thema’s: kunst, bacterieën, micro-organismen, Litouwen / Dit artikel heeft eerder (Engelstalig) in Jegens & Tevens gestaan / Copyright beeldmateriaal Ieva Maslinskaitė
Ieva Maslinskaitė had een jaar lang een HIDE OUT-residency in De Besturing. Een residency is een mogelijkheid om ergens tijdelijk aan je kunst te werken. En voor wie De Besturing niet kent: dat is een creatieve werkruimte in de Binckhorst in Den Haag.
Ieva behaalde in 2022 haar diploma Fotografie aan de KABK. Vandaar uit ontwikkelde ze haar interesse om met micro-organismen te werken. Die werkte ze uit tijdens haar residency, met hulp van andere kunstenaars. Ik vroeg haar na afloop van de residency hoe dat is, werken met micro-organismen.
Waar komt de interesse voor micro-organismen vandaan?
“Deze vraag krijg ik vaak! Ik weet niet precies wanneer het begon, maar tijdens mijn studie raakte ik echt geïnteresseerd in het stigma rond lichaamsvloeistoffen en vlekken. Ik leerde over micro-organismen, zoals de soorten die groeien uit spuug, zweet of als je iets aanraakt.
“Ik deed toen wat kinderachtige experimenten die je op school leert. En wat onderzoek op basis van tutorials. Toen begreep ik hoe ik het kon verbinden met meer ecologische onderzoeken die ik deed. Hoe ons lichaam verbinding maakt met meer organismen dan we kunnen zien. Ik heb geleerd dat het niet noodzakelijkerwijs een simpel gegeven is van of het goed, slecht, schadelijk of nuttig is.”
Wat gebeurde er daarna?
“Ik deed onderzoek naar emulsies en bacteriën die elkaar beïnvloeden. Ik worstelde lang met hoe ik dit proces kon laten zien. Ik wilde iets wat het kon bevatten, aangezien ook ons lichaam de micro-organismen bevat. Ik had het idee dat glas interessant zou kunnen zijn om mee te werken, omdat het kwetsbaar en doorzichtig is.
“Op een dag kwam ik in aanraking met tuinbouwglas. Dat leek me een conceptueel passend materiaal. Glas is – net als de organismen – een kwetsbaar en onbeheersbaar iets. Het kan zijn dat de organismen niet werken, niet groeien of gewoon doodgaan, en het glas kan breken… Daarom had ik veel stress toen ik werkte met die fragiele materialen! Niet zo vreemd gezien hun bijna oncontroleerbare en zeer kwetsbare aard.”
Van fotografie naar glassculpturen gaan lijkt een grote stap…
“Tijdens de studie was ik veel meer beeldgericht. Ik begon meer werk te maken dat vragen stelde bij fotografie als medium: van wie is het, wie kan een eigen beeltenis creëren als het gaat om natuur en milieu? Soms moet ik verantwoorden waarom ik niet noodzakelijk met fotografie bezig ben. Toch is mijn werk altijd op de een of andere manier verbonden met het medium.
“Ik begon materialen anders te gebruiken en na te denken over de connotaties die ze hebben. Oud tuinbouwglas is het goedkoopste glas dat verkrijgbaar is. Het gaat niet om het hergebruiken van glas als zodanig, maar om het hergebruiken van glas uit een kas, waar bepaalde plantensoorten eigendom zijn, gepatenteerd of gereproduceerd.”
Voor de glassculpturen gebruikte je een emulsie voor blauwdrukken. Kun je uitleggen hoe dit werkt?
“Een cyanotypeafdruk is gemaakt van geoxideerde chemicaliën op ijzerbasis. Het wordt blauw door het zonlicht. Je wast de chemicaliën eruit en de blauwe blijft achter.
“Een van de eerste kunstenaars die dit deed was een botanicus: Anna Atkins. Cyanotype werd door botanici gebruikt om plantstructuren weer te geven en om prenten te archiveren. Het is een eenvoudig herbruikbaar proces en werd daarom gebruikt voor blauwdrukken van gebouwen.”
“Deze emulsie gebruikte ik om ijzeroxiderende bacteriën te laten groeien, een soort bacterie die je aantreft in rivierbeddingen of naast rotsen met koperachtige kleur. In het water zit veel ijzer dat door de bacteriën wordt geoxideerd. Het beeld wordt meer een leefomgeving voor natuurlijke processen dan een representatie van de natuur.”
En dan meng je ze door elkaar?
“Het is een kwestie van licht en tijd, en een specifiek medium op basis van agar (een plantaardige gelatine die zowel in voeding als in het kweken van micro-organismen wordt gebruikt). Ik meng die samen met de cyanotype-emulsie. Daarop gaan de bacteriën zich ontwikkelen, omdat er ijzer is en dat groeit. Soms begint er schimmel te groeien als kolonies met elkaar vechten.
“Naarmate de tijd verstrijkt, én omdat licht dit proces in dit glas beïnvloedt, begint het blauwer te worden. Net als de blauwdruk. De bacteriekolonies verspreiden zich en worden deze koperachtige massa. De agar begint uit te drogen. Op een gegeven moment lijkt het alsof er niets anders overblijft dan een klein stukje bioplasticfolie.”
Hoe lang duurt het?
“Het hangt af van het seizoen en de temperatuur! In juli is het behoorlijk warm en daardoor evolueert het snel. Binnen een week is het al volop aan het groeien en verdwijnt het ook snel.
“In de winter duurt het weken. Ik was me aan het voorbereiden op de afstudeershow toen ik plotseling besefte dat ik veel sneller moest werken om het op tijd af te krijgen… Temperatuur en licht hebben daar dus veel invloed op. In microbiologielaboratoria hebben ze speciale boxen waar het sneller kan groeien, omdat ze het veel beter kunnen reguleren.”
Het proces is bijna het kunstwerk?
“Zeker. Mijn kunstwerk werkt niet echt zonder uitleg. Persoonlijk houd ik van dit gevoel iets vanuit een ander perspectief te begrijpen. Dat is het beste!
“Ik heb nu mijn eigen manier om dingen te doen en ben er momenteel blij mee. Het zorgt soms ook voor frustraties, werken met levende processen. Soms zou ik willen dat ik een simpele print aan de muur had… Dat zou zoveel makkelijker zijn om te laten zien.
“Het is paradoxaal dat ik dingen probeer te zeggen over de controle over onze omgeving… maar door het maken van mijn werk heb ik ook controle over andere organismen. Dan wordt het een dilemma: hoe ver kan ik gaan met deze controle? Als een van mijn werken sterft en verdwijnt, probeer ik het dan tot iets te dwingen? Kunst is in wezen een door de mens gemaakt concept. Hoe kunnen andere organismen het creëren?”
Je afstudeerwerk Unworlded, Bewildered gaat over ‘relaties tussen soorten’. Dat klinkt enigszins buitenaards.
“Ik vind het nog steeds grappig dat er een onderscheid is tussen menselijk en niet-menselijk. Het is nog steeds meer met elkaar verbonden: er zijn meer niet-menselijke cellen dan menselijke cellen in ons lichaam. Met andere woorden: we zijn meer niet-menselijk dan menselijk als je het per cel zou tellen!”
Jouw micro-organismen redden het soms niet. Kan een mens empathie hebben voor stervende bacteriën?
“Misschien kunnen we ons meer tot andere micro-organismen verhouden als onderdeel van onszelf. Omdat we zelf vol zitten met micro-organismen. Het is meer de vraag: kan ik voor ze zorgen en heb ik geen zin om een andere soort uit te buiten? Als ik ze hoe dan ook in leven probeer te houden, ben ik ook de baas, dat is niet wat ik wil doen…
“Ik wil dat bacteriën hun eigen leven leiden. Maar ook… soms hebben de bacteriën de controle over mij! Wetenschappers hebben nieuwe ontdekkingen gedaan over de verbindingen tussen darmen en geest. Nu drinken we koffie en de wisselwerking met de microbiota in onze darmen beïnvloedt dit gesprek!
“Dus ik weet niet zeker in hoeverre andere organismen mij beïnvloeden door hun bestaan… Ze zorgen ervoor dat we soms ziek worden, of ons goed voelen als we goede bacteriën uit kefir hebben. Ze hebben een behoorlijk grote controle over ons en wij zijn net zo kwetsbaar als zij.”
Kunnen micro-organismen in de kunst ook controle uitoefenen?
“Ik heb een workshop gedaan waarin we proberen uit te vinden welke organismen uit ons lichaam groeien. In de petrischalen cultiveren onze microgemeenschappen zelf.
“Ik heb ook een project gemaakt waarbij ik micro-organismen op filmnegatieven kweekte. Ik ontdekte dat micro-organismen de zilverhalogenidelaag die de film bedekt oplossen, en daarom erodeert deze.
“De film toonde geconstrueerde landschappen in Nederland. Toen ik deze negatieven in dit medium plaatste waar micro-organismen groeien, namen ze de controle terug over hoe ze deze natuur vertegenwoordigden. Met het verstrijken van de tijd eten ze volledig weg wat er bovenop dit negatief zit, en alleen zij blijven over van wat wij beschouwen als beeld.”
Krijg je vaak vragen over de ethische kant van je werk?
“Ik doe dit zelf al! Het is iets dat ik heb onderzocht toen ik mijn proefschrift schreef. Kan ecologische kunst bestaan en wat is de ethiek achter ecologische kunst? Het kan nooit volledig ethisch zijn, denk ik, omdat je gebruik maakt van andere delen van de natuur of organismen die je zelf hebt gemaakt. Dat geldt niet voor andere organismen, maar voor mensen.
“Tegelijkertijd kan kunst die ecologische problemen aanpakt, een ander begrip bij mensen bevorderen, wat kan leiden tot een beter begrip van het milieu.”
Als je anders gaat denken, genereer je andere ideeën, het is als een rimpeleffect
Wil je de komende jaren verdiepen in de kunst maken met micro-organismen?
“Ja, maar niet specifiek bacteriën. Ik zou graag schimmels, gisten en andere soorten organismen willen onderzoeken die je onder de microscoop kunt zien. Ik ben erg geïnteresseerd in het werken met organismen die je als de laagste op evolutionaire schaal kunt beschouwen.”
Zoals de waterbeertjes die in onze wimpers leven bijvoorbeeld?
“De kleinste dingen zijn het meest veerkrachtig! Ze hebben onlangs ook verschillende levende bacteriën in het Noordpoolgebied gevonden.”
Verandert kennis van micro-organismen je kijk daarop ook?
“O ja, ik ben nu veel relaxter! Als je meer aan deze dingen wordt blootgesteld, wordt de paranoia die je in de westerse wereld hebt, doorbroken.
“Ik hou van het werk van Annika Yi, die werkt op het snijvlak van biotechnologie, microbiologie en geurinstallaties. In interviews noemt ze het steriliteitsparanoia en ik vind het heel interessant, deze obsessie. Voor mij komt de angst voort uit dingen die je niet kunt zien. Je hebt een microscoop nodig om het te zien en om meer ontspannen te worden.
[ Er komt plotseling een wesp in het gesprek ] “Ik heb net een maand doorgebracht op een plek waar zoveel wespen waren… Nu is het allemaal goed… Het beste is om lucht te blazen. [ Blaast lucht, wesp vliegt weg ]
“Vaak gaan kunstprojecten die over het milieu gaan over het vertegenwoordigen van de natuur. Dat is niet mijn zorg. Ik wil dat het zichzelf laat zien. Ik denk dat het projecteren op onze omgeving of op andere diersoorten misschien wel wat schadelijker is dan ermee werken.”
Hoe heeft de residency van de Besturing jou, terugkijkend, het afgelopen jaar geholpen bij je werk?
“Het was erg leuk om deze ruimte te hebben! Zonder zou ik nooit kunnen werken. Er waren veel gelukkige omstandigheden. Kateerina Sidorova en Bertus Gerssen waren feitelijk mijn mentoren bij De Besturing. En zowel Dennis Slootweg als Katerina heb ik veel te danken voor de kennis over het werken met glas. Wanneer je anders gaat denken, genereer je andere ideeën, het is als een rimpeleffect.
“Momenteel ben ik op zoek naar een studio! Meestal schrijf ik voorstellen voor de voortzetting van mijn onderzoek en projecten, en verstuur ik open oproepen voor residenties.”
En ondertussen?
“In september heb ik een residentie gedaan in Litouwen: een maand lang schapen hoeden. Ik leerde begrijpen hoeveel werk het kost om materialen in een lokale context te produceren. Om maar een bolletje garen te krijgen moeten de schapen twee keer per dag drie tot vier uur gehoed worden, ze moeten er jaren wonen, de wol moet geknipt worden, het moet naar een plek gebracht worden om gewassen te worden en gekamd, dan moet je de wol spinnen, en pas dan heb je een bolletje garen.
“Vaak zijn onze materialen afkomstig van andere soorten, planten en dieren. We hebben deze directe verbinding niet meer, we zijn gescheiden van waar ze vandaan komen.
“Deze residentie deed me beseffen hoe ver ik nog steeds ben in het begrijpen van de materialen die ik consumeer of waarmee ik werk!”