Vogels, mensen en AI kwamen in 2023 tezamen in een expositie midden in Den Haag. Te zien waren portretten die Dimitri van der Werf maakte met hulp van AI. Wat Indipendenza wil weten: hoe gaat dat, kunst maken met AI?
1157 woorden / 6 minuten leestijd / Thema’s: kunst, AI, experiment / Bewerking van eerder gepubliceerd artikel in Jegens & Tevens
We gaan terug naar de nazomer van 2023. De Hoogstraat op nummer 19 (voorloper van Noordeinde) in Den Haag, op de eerste verdieping. Daar zit galerie Sis Josip. Binnen zie je talloze foto’s van mensen met hun favoriete vogels. Wie zijn die mensen en hoe komen ze aan die vogels? Wat is het verhaal hier?
Eerst even een stapje opzij naar het Mauritshuis bij Plein. Daar vind je in zaal 7 het portret Portret van een edelman met een havik. Hans Holbein de Jonge maakte dit portret in 1542. We zien een 28-jarige man die tot de betere kringen behoorde. Dat blijkt uit zijn kleding, de ringen die hij om zijn vingers heeft en… de havik.
Het inspireerde kunstenaar Dimitri van der Werf tot het maken van de serie Conference of Birds. De inspiratie kwam daarbij niet uit de klassenverschillen, maar om wat we letterlijk zien op het portret: de verhouding tussen mens en vogel.
De edelman in het portret van Hans Holbein de Jonge heeft een havik laten africhten om voor eigen doeleinden te gebruiken. Valkeniers bestaan nog steeds. Je kunt bijvoorbeeld een valkenier inzetten tegen overlast van andere vogels.
Verder is onze band met vogels best moeizaam. Je kunt ze niet knuffelen, ze maken je ’s ochtends wakker met gekrijs en verplaatsen zich ook nog eens anders dan wij. En wij, wij sluiten ze op in kooitjes waar ze niet in kunnen vliegen en met rechte stokjes die voor hen wereldvreemd zijn.
Echte/niet-echte vogelaars
Conference of Birds is naar eigen zeggen de eerste solotentoonstelling in een Nederlandse galerie die met hulp van kunstmatige intelligentie tot stand kwam. Ik heb het niet gecheckt maar ik heb zelf ook niet het tegendeel al bewezen gezien. Kunstenaars gebruiken AI regelmatig in de kunst maar zo full frontal overgeven aan de ideeën van AI kan ik mij nog niet herinneren.
In Sis Josips galerie in de Hoogstraat kijken we naar vrienden van vogels. Gróte vrienden. Ze staan met hun vogels afgebeeld alsof het hun enige vrienden ter wereld zijn. Sis Josip, de galerie-eigenaar, geeft mij een vriendelijke rondleiding langs de werken en licht een en ander toe.
(Wie nooit naar een galerie gaat, ga er toch in godsnaam een keer heen: je ontmoet altijd de vriendelijkste personen die je graag willen vertellen over kunst.)
De afgebeelde personen lijken opdracht te hebben gegeven aan Dimitri van der Werf om zich à la Holbein de Jonge te vereeuwigen met hun favoriete vogel. Zwanen, roofvogels, pinguïns, uilen. Ze houden enorm veel van hun vogels, dat is duidelijk.
Het is absurd. Wie heeft flamingo’s in huis? Een eigen pinguïn? Welk kind heeft nou zijn eigen uil? En hoe blijven de vogels zo relaxed bij het maken van een foto?
Ze bestaan dus niet. De vogels noch de mensen. Kunstmatige intelligentie schiep de werken. Natuurlijk kwam er veel nabewerking bij kijken maar in de kern was AI de bedenker en zat er alleen een mens aan het stuur om er een geheel van te maken.
Geen uncanny valley meer
Anders dan met digitale gezichten van vóór het huidige AI-tijdperk, heb je bij deze portretten veel minder een ‘uncanny valley‘ gevoel. Met name op Minerva Was Once a Little Girl, This Bird Rocks en Death and the Maiden ogen de personen alsof je ze nog gisteren bij de supermarkt zag (met vogel op hun schouder).
Hoe kan dat zo goed zijn? Hoe beeld-AI werkt is lastig om uit te leggen. En de ontwikkelingen gaan heel snel dus wat je nu uitlegt, is volgende maand gedateerd. Deze video van Vox Media (van een jaar geleden) probeert het toch in 10 minuten.
Van der Werf legt het zelf zo uit:
“Een jaar geleden zou deze tentoonstelling onmogelijk met behulp van AI tot stand hebben kunnen komen. AI-beelden waren nog uiterst primitief. Ook nu schiet AI vaak nog te kort. AI-personages moeten niet zelden met zes vingers door het leven.”
Nieuw gereedschap voor beeldmakers
Dimitri van der Werf ziet het als ‘nieuw gereedschap voor beeldmakers’:
“Ik zie het liever als een speelse vraag dan als een manifest pro AI. Want alleen vragen en vervolgvragen brengen ons verder. (…) En vragen geven ook ons vleugels: naar een domein met onbegrensde mogelijkheden.”
Van der Werf vertelt op zijn website meer over het maakproces. Aanvankelijk probeerde hij de AI nog te temmen:
“Verwoed probeerde ik de vogels te modelleren naar het echte leven, de computer steeds driftiger voedend met instructies. Het leidde meestal tot niets. Uiteindelijk heb ik het opgegeven en de algoritmes de vrijheid gegeven ook totaal nieuwe vogelsoorten tot stand te brengen.”
Kunstmatige intelligentie op de surrealistische toer
Ik denk dat deze keuze gelukkig uitvalt. Juist niet te veel willen sturen in de vaak bizarre keuzes van AI. Die ene dwarse veer is bijvoorbeeld mooi. Wat mij betreft had er nog wel iets meer raars in de AI-mix gemogen. Dat komt vast nog wel in de AI-evolutie.
De kracht van AI is dat het met dingen komt die je als mens (vermoedelijk) niet had kunnen voorspellen. “De supercomputer heeft een ongebreidelde fantasie”, legt Van der Werf uit.
Daarmee heeft het ook wel verwantschap met sommige surrealistische oefeningen, zoals het automatisch schrijven, cadavre exquis, of in beeld met coulage of decalcomania. Dus een soort… SurreAIlisme (een primeur: Google kende deze term nog niet).
Dat levert in de expositie Conference of Birds een paar formidabele toevalstreffers op. The Last Empress is hilarisch. Je wenst dat er echt zo’n excentriek persoon zou bestaan die leeft temidden van haar pinguïns en haar levensverhaal vertelt aan The National Geographic.
De man van Pink Delight bewijst dat AI totaal geen last heeft van schaamte als het gaat om clichés. Het zelfportret van de priester met een pelikaan is ook goed gelukt.
Heeft AI gevoel voor humor? Je zou het bijna denken.
Jammer voor het milieu
Ik denk ook dat AI voor kunstenaars interessante creatieve avonturen kan opleveren. Er zijn aardig wat experimenten, zie hieronder voor wat links. AI is een medium en het ligt te wachten op kunstenaars met originele ideeën.
Wel moeten er nog oplossingen komen voor diverse problemen. Bijvoorbeeld op het gebied van copyright (AI leert van input en die input krijgt er niets voor) of energieverbruik (datacenters slurpen stroom en water door de toename van AI-gebruik).
Hoe dan ook: waar menselijke fantasie en AI-fantasie elkaar gaan brengen, kun je alleen maar over mijmeren. De ideeën vliegen nu pas net het nest uit.
Tevreden met het artikel? Steun het werk van Indipendenza met een kopje koffie: