Hoe kunstzinnig is Mars?

Mars en kunst laten zich buitengewoon goed combineren, blijkt uit een amusante expositie in Kunsthal KAdE in Amersfoort. De expositie ‘One Way Ticket to Mars’ was er in 2020 te zien. Wat Indipendenza wil weten: hoe kunstzinnig is de planeet Mars eigenlijk?

1 juli 2020 / 1529 woorden / 11,8 minuten leestijd / thema’s: kunst, astronomie / dit artikel is in iets andere vorm al gepubliceerd in Jegens & Tevens / Featured image: Mars (Luke Jerram) en Oude Spirituele Reiziger (Jan Fabre)

1. Mars is geen aarde maar wel mooi

Mars en kunst laten zich goed combineren, blijkt uit de expositie in Kunsthal KAdE. Maar hoe goed? En wat zien we er nu al van terug?

Allereerst moeten we weten waar we het over hebben. Wat is Mars? Mars is onze buurplaneet op (gemiddeld) 231 miljoen kilometer afstand van de aarde. Mars is maar iets groter dan de helft van de aarde. ‘De rode planeet’ want het bestaat vooral uit rotsen met ijzeroxide en stof.

In veel dingen lijken we op elkaar. Aarde en Mars roteren in bijna hetzelfde tempo. We doorlopen bijna dezelfde seizoenen. Ooit – lang geleden – was Mars een aardeachtig land, nat en warm.

En in veel dingen verschillen we van elkaar. De gemiddelde temperatuur (Mars is gemiddeld net zo koud als een winter op Antarctica). Een jaar op Mars duurt 687 dagen. Het heeft een dampkring met een dikte van 1% van die van de Aarde. Voornamelijk koolstofdioxide. Doe je je helm af, dan kookt je gezicht. Geen ozonlaag om je te beschermen tegen radioactieve zonnestraling.

Het landschap: stoffig woestijnlandschap. Met deze foto van NASA kun je er een idee van krijgen.

2. Extreem landschap waar je foto’s van móet maken

De geografie is er ook extremer en dus erg fotogeniek. Je vindt op Mars de grootste vulkaan/berg van het zonnestelsel: Olympus Mons is drie keer zo groot als de Mount Everest en aan de voet breder dan de afstand Amsterdam-Parijs.

Hierboven afgebeeld: de Marscanyon Valles Marineris, waarin je, als je niet oppast, 8 kilometer omlaag kunt vallen. Qua water passen er 100 à 200 amazonerivieren in. Hoe kun je daar niet naar verlangen om schitterende panoramafoto’s van te maken met je i-phone?

Dan hebben we het nog niet eens gehad over de enorme wervelstormen op Mars (denk aan deze scène in de film The Martian).

Je zou zeggen: wat moet je dan op zo’n plek doen? Moeten we er echt kolonies stichten zoals bijvoorbeeld Elon Musk met zijn Space X-project wil, of Mars One (gevestigd in Amersfoort)?

Zou Mars ooit, zoals de sf-serie The Expanse ons wil doen geloven, een even grote militaire macht ontwikkelen als aarde en dan in een soort koude oorlog met ons terecht komen (zo ironisch). Of blijft het altijd ploeteren en strijden tegen de elementen?

Voorlopig kun je er dus nog geen kunst maken – wel kunnen we op afstand genieten van de planeet.

3. Mars inspireert kunstenaars al eeuwen

Laten we deze vragen maar even rusten en terugkeren naar de expositie. Het is moeilijk is om kunst en wetenschap te combineren. In het gunstigste geval geeft kunst menselijke context over een onderwerp. In het slechtste geval is er te weinig samenhang om iets mee te kunnen.

De expositie weet hier een aardige middenweg in te vinden – ook omdat Mars een onderwerp is dat al decennia kunstenaars en schrijvers aanspreekt. Heel lang was er geen beeld, geen foto, niets. De fantasie van de kunstenaars was heel belangrijk om in de behoefte te voorzien.

De nieuwsgierig werd nog meer geprikkeld door de ontdekking van kanalen op Mars door Schiaparelli. Althans, dat was gewoon een vertaalfout. Hij zei ‘canali’, van kanalen, verbindingen, maar men maakte daar letterlijke kanalen van. Het zorgde ervoor dat veel mensen gingen denken dat er leven op Mars was, met name de astronoom Percival Lowell.

Ze bleken later optische illusies. Net als Mars’ eigen kunstwerk: the Face of Mars (pure pareidolia). Zo kan gevoel voor kunst zelfs wetenschap soms op het verkeerde been zetten.

Mars werd via Jules Verne (1890) en H.G. Wells’ The War of the Worlds (1898) in de popcultuur geslingerd om nooit meer terug te keren. Angst voor eventueel leven op de rode planeet was toen opecht en reëel. Je hoeft maar te kijken naar de legendarische hoorspelvariant uit 1938 van Orson Welles waardoor iedereen in paniek raakte.

Credit: NASA/KSC mars.nasa.gov/multimedia/resources/mars-posters-explorers-wanted

Vooral film zou een mooi duo worden met Mars. Een mooi voorbeeld is Aelita, een prachtige Sovjet-Russische SF-film uit 1924. Sommige kunstenaars raakten echt in de ban van de rode planeet. Zoals Ludek Pesek. Hij schilderde veel planeten. Van 1981 tot 1985 schilderde hij 35 schilderijen over Mars.

De lijst van boeken en films die Mars als onderwerp namen is bijna eindeloos. Zelfs NASA heeft al artistieke posters klaarliggen voor als het zover is (met een knipoog natuurlijk). En met de toename van de ontdekkingen en betere CGI zal de stroom films en series over Mars (en kolonisatie) alleen maar toenemen.

4. Het eerste kunstwerk bevindt zich al op Mars

Ja, dat is is al. De Calibration target for the Beagle 2 Mars Lander van Damien Hirst, die echt gebruikt werd, spoorloos was, maar weer is gevonden. Hirsts eerste kunstwerk bevindt zich dus al op Mars (nu nog de eerste marsveiling om het voor veel marseuro’s te verkopen).

En de audio van kandidaten die vrijwillig solliciteerden op initiatieven als Mars One (Critical System Alert van Bjørn Melhus) levert in zekere zin ook al Marskunst op.

Je kunt kunst ook praktischer benaderen. Neem de klokken met alle planetentijden van Katie Paterson. Spreken we af op de tijd van de maan, Mars of Jupiter?

Dat is misschien ludiek maar veel moderne Marskunst is bloedserieus en zeer wetenschappelijk gericht. Veel mensen denken er al professioneel over na.

De Ice Hab van Layla van Ellen (afgestudeerd op het gebied van bouwen op Mars) is een goed voorbeeld. Of de infographic van de universiteit van Wageningen. Die legt uit wat er allemaal komt kijken bij een dergelijke operatie. Dat is toch behoorlijk echte wetenschap.

Of het nabootsen van de onherbergzame omstandigheden op Mars:

Een serieuze tentoonstelling dus, maar ook met aandacht voor wat je in je Marsenthousiasme misschien zou vergeten: de psychologische effecten.

5. Heimwee zou een groot thema zijn in de kunst op Mars

Zoals heimwee. Daarover gaat dit mooie, relatief eenvoudige werk van Henk Stallinga, dat ongetwijfeld tranen oproept bij de astronaut die ergens in de Daedalia Planum zit te mijmeren over thuis:

Nu is dit nog geen thema dat wij in het heden meteen snappen maar een anime-serie als Planetes maakte voor mij wel duidelijk hoe je naar de aarde kunt verlangen. Ook een emotie waar astronauten vaak over beginnen. De beroemde foto Earthrise raakt deze snaar ook.

Misschien wordt er voor Henk Stallinga’s werk straks op Mars wel een speciaal museumpaleis gebouwd en gaan mensen er mediteren en huilen. We kennen de toekomst niet, het kan raar lopen.

6. Spirit en Opportunity zijn de eerste Marsfotografen

Een gemiste kans is dat er geen quasifotoexpositie is van de foto’s van de rovers Spirit en Opportunity.

Spirit en Opportunity zijn toch echt de eerste echte kunstenaars van Mars. Juist hier hadden ze erkenning kunnen krijgen. Een mooie reeks foto’s, zwart-wit en kleur, profielen van de makers, plaatjes en jaartallen.

Maar nee, niets hiervan. In plaats daarvan zien we een model van een rover en een grote foto. Een fantasieloze en weinig creatieve oplossing. Daaruit blijkt toch wel weer onze drang om mensen altijd op de eerste plaats te zetten.

7. De fantasie is leuker dan de werkelijkheid op Mars

De beste overbrugging tussen kunst en wetenschap is het Marskamertje van De Spullenmannen – een verrassing waar je bijna aan voorbij zou lopen. Zowel fantasie als wetenschap.

Volgens de toelichting zal iemand ooit zo onder de grond van Mars leven en vooral vers kroos eten (heerlijk!).

De expositie levert soms te veel in op het gebied van kunst. Sommige dingen zijn er voor mijn gevoel iets te veel met de haren bijgesleept, zoals de dingen die mensen zullen missen als ze op Mars zijn, de posters van NASA of het bekende filmpje uit 1977 van Charles en Ray Eames (waarvan hier de schets uit 1969), dat elke keer met de factor tien uitzoomt. Prachtige video, nog steeds, maar Mars heeft alleen een bijrol.

Daarnaast mis ik afgezien van het Marsportret van Olphaert den Otter nog wel een paar echte kunstknallers. Ligt dat aan het feit dat nog steeds weinig kunstenaars zich geroepen voelen om eens over de aardse grenzen heen te kijken?

Maar een ding is zeker: eventueel leven op mars zal vooral shit zijn. De uitspraak van Bas Nugteren (directeur observatorium Sonnenborgh) maakt het niet veel beter:

‘Leven op Mars is een idee-fixe, een wrede illusie waar je in het gunstigste geval als een soort gerobotiseerde mol kunt leven. Mars is alleen spannend zolang je er niet bent. Ben je er, dan is het het absolute niets.’

Het is duidelijk: Mars is leuk en aardig maar geef mij toch liever de romantiek dan de werkelijkheid.