We vergeten snel. Een van die dingen die we vergeten: hoe vol de steden vroeger hingen met posters. Een oude traditie die nu ingehaald is door de tijd. Indipendenza las een boek over posters ten tijden van de Koude Oorlog en vroeg zich af: hoe goed werkten die posters eigenlijk?
1 maart 2021 / 1459 woorden / 11 minuten leestijd / thema’s: posters, kunst, geschiedenis / In andere vorm eerder gepubliceerd geweest op Jegens & Tevens / Beeldmateriaal © Posters of the Cold War van David Crowley. V&A Publishing, 2008
1. Posters in de Koude Oorlog streefden simpele emotionele doelen na
De Koude Oorlog (bekijk deze video die deze periode in 1 minuut uitlegt) was een postervriendelijk tijdperk. Twee wereldmachten hadden uiteenlopende visies. De strijd tussen hen werd met alle mogelijke middelen gestreden. Posters waren ideaal. Makkelijk en goedkoop.
Er iets eigenaardigs aan een propagandaposter. Je hangt ze alleen op om je eigen mensen te overtuigen. Een communistische poster ophangen in de jaren vijftig in Kansas City, of een kapitalistische poster in Minsk, dat zou je niet snel zien. Je wilt als wereldmacht dus vooral je eigen bevolking geruststellen dat het succesvol is wat jij doet én dat het slecht is wat de andere wereldmacht doet. Preken voor eigen kring heet dat.
Het is dus niet raar dat de posters in dit boek allemaal een van deze twee doelen nastreven: bang maken of heldhaftigheid promoten. En voor iedereen die alleen een blik wierp op een dergelijke poster kan dat het begin zijn van het zaadje dat zich in het hoofd plant. Zo werken politieke posters vandaag de dag nog steeds.
Wat wij in het hier en nu misschien niet meer zo goed herinneren was de intensiteit van de Koude Oorlog. Het was dominant en intens. Ik heb zelf alleen het staartje meegemaakt maar ik herinner me nog goed hoe af en toe de spanning terugkwam. Het was wel zo dat die spanning vijftig jaar duurde. Dus soms ontspanning en spanning volgden elkaar op.
Op een paar momenten, met name tijdens de Cubacrisis, leek de wereld echt in oorlog te zinken. De anonieme held Vasili Arkhipov voorkwam vermoedelijk een oorlog door koppigheid. Nog een held: Stanislav Petrov die in 1983 misschien wel een kernoorlog voorkwam door orders te negeren. Een halve eeuw later is het makkelijk om hun heldenmoed te vergeten.
De Koude Oorlog kwam in zowat alles terug. In sport natuurlijk: ijshockey, Olympische Spelen, schaken. In cultuur ook: ballet, boeken (Cat’s Cradle (Kurt Vonnegut) en The Manchurian Candidate (Richard Condon)) en films: Whoops Apocalypse en de James Bonds. Zelfs popster Prince raakte in paniek en zong in 1981 Ronnie, talk to Russia. En ja, om even de ernst ervan te laten zien: dit was een heuse verkiezingsspot voor Lyndon B. Johnson in 1964.
Er valt heel veel te vertellen over zowel de kapitalistische als de communistische postercultuur maar dat valt een beetje buiten het bestek van dit verhaal. Kijk bij de leestips onderaan!
2. Angst en heldhaftigheid waren de belangrijke emoties van posters
Of nou de bangmakende of de heldhaftige posters de mooiste zijn, vind ik lastig te zeggen. De bangmakende zijn wel iets creatiever om het slechte beeld van de ander te schetsen, lijkt het. In kunstzinnigheid ontlopen ze elkaar niet veel. Het hing natuurlijk ook maar van de artiest af.
Bang op een fraaie manier maakt de poster van de Duitse politieke partij CDU van eind jaren vijftig. Die waarschuwt de West-Duitsers tegen een demonisch kijkende Chroesjtsjov. Aan de andere kant joeg de Sovjet-Russische poster in 1963 angst aan met een lynching op de wang van het vrijheidsbeeld (‘The Shameful Brand of American Democracy’).
Heldhaftig is de poster van Yuri Gagarin en de ‘glorie aan de eerste kosmonaut’. Of de Cubaanse heldenposter over Ethel en Julius Rosenberg over de in de VS geëxecuteerde Sovjetspionnen. Behoorlijk heldhaftig is de poster van Mao uit wiens hoofd zonnestralen komen die Chinese strijders aanmoedigen.
Soms zijn posters zelfs zo blij dat je bijna vergeet dat er een Koude Oorlog gaande was. Neem deze poster van Cuba die het 10-jarig bestaan van Oost-Duitsland vierde met veel visuele flair:
3. Posters tijdens de Koude Oorlog waren niet allemaal politiek
David Crowley, geschiedenisdocent, toont in zijn boek meer dan alleen maar posters uit de VS of de Sovjet-Unie. Ook in Cuba, Duitsland, Frankrijk en China was men creatief. Nederland is ook vertegenwoordigd met een poster van de Rijksvoorlichtingsdienst: ‘Gifhandel vergalt den vrede‘.
Het boek gaat verder dan alleen maar weergeven van propagandaposters. Je vindt ook posters die in deze periode gemaakt werden maar niet onmiddellijk met de politieke strijd te maken hebben. Zoals filmposters, milieuposters en sportposters. En posters van de critici.
Milieu is misschien een beetje vreemde eend in de bijt. Niet minder extreem blijkt. De poster van Robert Rauschenberg van Earth Day 1970 overtreft zelfs de politieke Koude Oorlog-posters in hardheid (de Amerikaanse zeearend te midden van allerlei milieurampen). De poster ‘Stop Nuclear Suicide’ uit 1963 toont een atoombomontploffing en een enorme schedel op de achtergrond. Dat schokeffect, zo heeft de milieubeweging ondertussen geleerd, werkt niet zo goed als je mensen wilt overtuigen. Neem deze nieuwe campagne van Milieudefensie, bijna een puzzel, die je gevoel voor mysterie prikkelt.
4. Filmposters hadden een speciale positie in de Koude Oorlog
De mediastrijd werd niet alleen gevoerd door posters. Ook door films natuurlijk. Voor die films werden ook weer posters gemaakt. Hoewel de films in het westen meer commerciële producten waren die speelden met de angst voor de Sovjet-Unie en voor de oorlog dan dat ze wilden overtuigen. Denk aan een film als Fail-Safe.
Interessant zijn de verschillen in posters in dit boek van de film Der Schweigende Stern. Deze Oost-Duitse film werd in beide landen uitgebracht. De DDR-poster toont twee heldhaftig en geconcentreerd ogende astronauten. De West-Duitse poster belooft veel meer spanning en sensatie, Het decor is fantasierijk. Het verschil typeert de situatie in de Koude Oorlog: de ene film wil overtuigen, de andere wil geld verdienen. Aardig om te kijken of je kunt zeggen van welke van de twee Duitslanden onderstaande trailer is.
Zonde is dat dit boek je niets uitlegt over hoe die posters nou eigenlijk ontstonden. Wie maakten ze en welke rol speelden de makers in de kunstzinnige wereldjes van toen? Bij deze filmposters had het heel interessant kunnen zijn. Ze blijven net zo anoniem als de posters zelf. Een paar interviews met betrokkenen had het boek sowieso interessanter gemaakt – en dan hadden wij nu ook beter begrepen waarom ze deze posters maakten.
5. De posters tijdens de Koude Oorlog waren niet allemaal bloedserieus
Een nogal ernstig gebeuren, die koudeoorlogpropaganda. Dat schreeuwt ook om humor. De frappante uitzonderingen op de bloedserieuze poster waren de Franse posters. De poster die op de cover van het boek staat (Roman Cieslewicz, 1968) is bijvoorbeeld een van de weinige die de Koude Oorlog zelf ironiseert.
Ook een poster als: ‘Voter, c’est mourir un peu‘ (1968) vertelt op grappige manier een serieuze boodschap. In zijn eenvoud (een stembus bovenop een grafkist) en met een woordspeling op de beroemde uitdrukking ‘Partir c’est mourir un peu’.
Of de poster Jo-jo La Colombe die mensen die de spot dreef met mensen die het stalinisme verheerlijkten: een zogenaamd vreedzame Stalin zien met een groot bord ‘Paix’ (Vrede) en een goedendag (middeleeuws wapen) in de andere hand. Het is beter te begrijpen waarom Franse posters van deze tijd ook zo grappig zijn. Dit soort ironische humor is toch typisch Frans.
6. Veel posters tijdens de Koude Oorlog maakten reclame voor vrede
Het is verrassend hoeveel posters tijdens de Koude Oorlog over vrede gingen. Dat zou je als persoon die de Koude Oorlog niet heeft meegemaakt snel vergeten. Overal en iedereen maakte en tekende peacetekens.
‘Peace was one the most used and most abused words of the Cold War years’
David Crowley schrijft dat met name de Sovjets dat woord, Mir, benadrukten, alsof ze al campagne maakten voor toekomstige historici als het mis zou gaan.
Wat dat betreft kwam Perestrojka als geroepen. Die gaf de communistische poster ineens een nieuw elan (er mocht nu ook voorzichtig kritiek klinken). Dat is een lastiger om te vertellen verhaal natuurlijk, maar bracht wel de nodige vernieuwing bij de Sovjet-posters, die een beetje aan het herhalen waren geraakt.
7. De posters zijn mooi, de boodschap vermoeiend
Hoe creatief ze soms zijn, al deze politieke posters zijn vooral erg vermoeiend. En demotiverend. Ze redeneren allemaal alsof je niet zelf kunt nadenken.
Wat een verschil bijvoorbeeld met de Hongaarse poster van Istvan Orosz voor het Hongaarse Democratisch forum uit 1990. Je ziet de achterkant van een Sovjetsoldaat en dan de tekst: ‘Kameraden. Het is voorbij!’ Je voelt haast de geschiedenis achter dat eenvoudige beeld – het is meer weergeven van pure emoties dan je willen overtuigen. Met afstand een van de mooiste posters uit het boek.