We weten allemaal wel dat mensen na verloop van tijd vaak anders blijken te zijn dan je op voorhand dacht. Maar weten we dat ook van dieren? Zijn neushoorns dan niet stekeblind en agressief? Indipendenza las het boek van Jeffrey Masson en wilde weten: hebben dieren net zulke emoties als mensen?
1 november 2020 / 1416 woorden / 10,5 minuten leestijd / thema’s: biologie, dieren, emoties / Opnieuw geredigeerde versie van oud Indipendenza-artikel uit 2015
1. Beesten hebben ook plezier
Masson was een psychotherapeut en heeft zich altijd uit interesse verdiept in dieren. Daarna werd hij bioloog. Hij woonde midden in de mooiste flora en fauna van Nieuw-Zeeland en Hawaï. Hij schrijft graag over gevoelens en emoties van dieren (olifanten, honden, boerderijdieren). De teller staat nu op 29 boeken. Dit laatste boek heet (XYZebra, of te wel Altruistic Armadillos, Zenlike Zebra’s).
Een kenmerk: hij citeert ook graag mensen die misschien niet zo wetenschappelijk geoefend zijn, maar wel kunnen observeren en een grote passie voor één bepaald dier hebben. Dit is een subjectief en persoonlijk boek over biologie.
Wat Masson vaak doet, is het op een rij zetten van kennis over een bepaald dier en dan conclusies trekken over vermoedens waar de wetenschappers het nog lang niet eens zijn
Dat is wel een beetje speculeren. Toch kan het denk ik geen kwaad dat iemand suggesties doet die de heren en dames wetenschappers (nog) niet durven te doen: dat maakt het boek leesbaarder en interessanter.
Met het op de troepen vooruit lopen, neemt hij risico: het een zal onwaar blijken te zijn, het ander weer wel waar. Dat risico neem ik als lezer wel voor lief. Ik denk dat iedereen wel snapt dat het soms veronderstellingen zijn waar nog meer onderzoek voor nodig is.
Ik wilde over ieder dier minstens iets vertellen dat niet in een standaardencyclopedie te vinden is, zelfs niet in de beste. Ik ben ervan overtuigd dat de auteurs daarvan ook hun persoonlijke opvattingen hebben, maar zij vinden waarschijnlijk terecht dat het hun werk is om de lezer van informatie te voorzien, niet van gevoelens. Geheel in de lijn van alles wat ik tot nu toe heb gepubliceerd, hetgeen altijd in de eerste plaats over de gevoelens van dieren ging, vond ik het logisch dat ik de lezer voor de verandering eens inzage zou geven in mijn gevoelens over dieren.
2. Traditionele biologie is voorzichtig met gevoelens van dieren
De vraag die Indipendenza via mail aan Jeffrey Masson stelde: Hoe kan het dat de traditionele biologie zich zo beperkt bezighoudt met de gevoelens van dieren?
Ik denk dat het onze trots is dat we niet durven in te zien dat sommige dieren gevoelens hebben zo diep als die van onszelf, in het bijzondere positieve gevoelens als liefde, vriendschap en compassie, of zelfs, in sommige gevallen, gevoelens die groter zijn dan onze, zoals bijvoorbeeld het verdriet van rouwende olifanten. Wij mensen zien ons zelf altijd graag als het toppunt van beschaving!
Wat we dan nodig hebben, zijn voorbeelden. Daarmee weten we als mens wat onze plek is. Zijn wij klaar voor karakters van dieren die soms mensen overtreffen? In moed, zorgzaamheid, lef of opofferingsgezindheid? Deze voorbeelden komen uiteraard uit Massons boek.
3. Voorbeeld 1: zebra’s hebben pittige karakters
Zebra’s laten zich niet temmen. Of tenminste: bijna niet. Want waarom rijdt de politie anders niet op zebra’s in plaats van op paarden, als de zebra’s nog indrukwekkender en sterker zijn?
Ja, in de zeventiende eeuw trokken er wel een paar zebra’s koetsen in Londen, als een attractie. Maar door de bank genomen kun je zebra’s niet temmen en dat heeft te maken met hun pittige karakters.
In de Serengeti, waar ze veel voorkomen, laten zebrahengsten bijvoorbeeld hyena’s tot op enkele meters nabij komen zonder ze aandacht te schenken. Ze kunnen met hun hoeven de kaak van een leeuw breken.
Sowieso verdedigen zebra’s elkaar in een groep. Als er een gewond is, gaan ze eromheen staan om de gewonde dan te verdedigen. Weinig dieren durven dat. In gevangenschap kunnen hengsten zelfs antilopes en impala’s aanvallen. Als huisdier zijn ze dus niet aan te raden, tenzij je snel een gesloopt huis wenst.
Interessant aan zebra’s is ook dat ze elkaar schijnen te herkennen aan het strepenpatroon. Voor de rest zijn er nauwelijks verklaringen voor de strepen. Ze dienen niet als schutkleur aangezien zebra’s zich niet verbergen, alhoewel sommige wetenschappers wel denken dat een hele groep rennende zebra’s op hoge snelheid een verwarrend effect kan hebben.
4. Voorbeeld 2: mierenegels zijn slim en vreedzaam
De mierenegel behoort samen met de vogelbekdier tot de eierleggende zoogdieren en heeft een buitensporig grote neocortex. Niemand begrijpt waarom ze die hebben. Masson denkt dat het te maken kan hebben met een slimheid om niet gevangen te worden. ‘Zelfs met voedsel zijn ze niet te lokken.’
In gevangenschap heeft men wel eens een mierenegel blikjes frisdrank zien opstapelen om zo te ontsnappen.
Het zijn ook vreedzame dieren. De paring van de beesten is al even vreedzaam. Een wijfje klemt zich aan een boomstam en de mannetjes duwen elkaar zachtjes in een greppel om de boom. Het is niet duidelijk waarom de winnaar wint en de verliezer verliest maar er blijft een winnaar over. De verliezers lopen weg zonder pijn of bloed.
Bij dreiging kunnen de mierenegels dankzij hun sterke klauwen vrijwel verticaal de aarde in duiken.
5. Voorbeeld 3: neushoorns zijn altruïstisch
De meeste rapporten over neushoorns beklemtonen de agressie van het dier. Masson is het daar niet mee eens: ‘Waarom (…) wordt er niet op gewezen dat uit directe observaties blijkt dat zwarte neushoorns soms altruïstisch gedrag vertonen?’
Er zijn notities dat neushoorns tevreden zijn (het lijken wel Nederlanders) en dat zelfs een agressief dominant mannetje luistert naar de smeekbeden van een ander, verliezend mannetje. Bij een eerste bezoek aan neushoorns in Oeganda in de jaren twintig reageerden de neushoorns vooral nieuwsgierig. Daarop werden ze allemaal neergeknald.
Iemand die neushoorns lang had geobserveerd, vond dat nervositeit en overgevoeligheid als eigenschappen van neushoorns het meest treffend zijn.
(…) haar gevoeligheid voor mijn stemmingen, (…) heeft mij doen beseffen wat een bijzonder dier een neushoorn is en hoe vreselijk hij door mensen is belasterd.
6. Voorbeeld 4: koala’s zijn zorgzaam
Koala’s zijn niet zo slim. Inderdaad, dat is zo, ze hebben een klein hersenvolume. Maar de nuance is dat ze ook niet meer nodig hebben. Ze hebben geen contact met andere dieren, en slapen bovendien twintig van de vierentwintig uur. Meer hersenen betekent ook meer brandstof. Nu kunnen ze zich rustig laven aan eucalyptusbladeren.
Koalawijfjes behoren tot de zorgzaamste moeders ter wereld.
De levenswijze (…) is (…) al 25 miljoen jaar onveranderd.’ De jongen ontwikkelen zich hierdoor heel erg langzaam. Geen enkel zoogdier produceert melk die zo weinig voedzaam is. Maar het werkt en de koala’s zijn tevreden.
7. Emoties van dieren zijn nog onontgonnen terrein
Zo heeft dit boek honderd verhalen over dieren en het is moeilijk om het weg te leggen. Emoties bij dieren maken ze zo menselijk dat je er als lezer graag gelooft dat het allemaal zo werkt. Een romantisch beeld dat het dierenrijk minder gewelddadig laat lijken.
Misschien neemt Masson hier en daar een te grote stap in veronderstellingen – zoals een kreeftenwetenschapper kennelijk een keer boos opmerkte – maar je hebt altijd nog je eigen hersenen om te beseffen dat je een roofdier niet gezellig op de thee uitnodigt om over hun psyche te praten.
Hij is niet de enige die over emoties van dieren praat. Zie hieronder hoe Carl Safina, publicist en ecoloog, uitleg wat hij denkt dat dieren denken en voelen.
Massons lezingen gooien soms olie op het vuur, zie bijvoorbeeld deze keynote speech voor de Animal Studies Association Conference. Toch zullen ook zijn critici moeten erkennen dat er in de biologie niet al te veel aandacht is voor de emoties van dieren.
Het is misschien aardig om af te sluiten met een quote van Barbara King, auteur van De spirituele aap. Ze legt in haar boek een Masson-achtige lijn met onze voorouders, de homoniden:
De hersenen reageren op emotie, en emotie draagt bij aan de vormgeving van de hersenen. In de vroegere prehistorie van de menselijke afstammingslijn speelden emoties van hominiden een belangrijke rol; dat kan niet anders. Onze voorouders overleefden onder zware omstandigheden, en niet alleen omdat ze rechtop konden lopen, aan een roofdier konden ontsnappen of een stuk Oldowan-gereeedschap konden maken. Ze moeten hun leven gevóéld hebben.