Indipendenza geeft om de maand aandacht aan bijzondere literatuur die in het Nederlandse taalgebied is uitgegeven. Deze keer: Ilja Ilf en Jevgeni Petrov. Het boek: ‘Amerika eenhoog’ (Wereldbibliotheek, 2001).
3 april 2017 / 911 woorden / 7 minuten leestijd
Crisis, echt crisis
Het is crisis. Maar het is een rare armoede. Je kunt nog wel pesto kopen, maar niet meer het dure merk. In de jaren dertig was het ook crisis: die ging wat hardhandiger tekeer dan die van ons. Potjes pesto waren nog niet aan de orde.
Juist in die tijd gingen Ilf en Petrov, twee Russische schrijvers die al wat komedies hadden geschreven, naar de Verenigde Staten. Dit was vlak voor de periode dat de geheime diensten overal in de Sovjet-Unie mensen begonnen te arresteren en executeren (duizend per dag, las ik even snel).
Ilf en Petrov waren topschrijvers in hun land. Dat was te danken aan hun beroemde komische roman De Twaalf Stoelen. Het is een teleurstellend boek voor als je die humor zoekt. Soms is het grappig, maar meestal neutraal. Het is ook een teleurstellend boek als je het gaat lezen om de crisis erin terug te vinden. Want die is er amper te vinden.
Maar het is een fascinerend boek om de jaren dertig te ervaren vanuit zichzelf verbazende Russische ogen. Dat is het aardige: het zijn de ogen van schrijvers die deze cultuur nauwelijks kenden. Ze ontmoeten Hemingway, Upton Sinclair, Ford. Ze bezoeken Niagara, het Witte Huis, het geboortehuis van Mark Twain. New York, Chicago, Los Angeles, Hollywood, Midwest. En zoals alle reizigers maken ze ondertussen nog het een en ander mee.
Literaire spionage?
Amerikanen zijn voor Ilf en Petrov wonderlijke wezens, die net zo makkelijk drankjes mixen als gedichten schrijven.
Zelfs wanneer we voor onze literaire zaken op bezoek gingen bij uitgeverij Farrar and Rinehart, (…) sleepte de vrolijke roodharige Farrar, uitgever en dichter, ons meteen maar naar de bibliotheek van de uitgeverij. (…) [Hij] begon terstond te mixen, met een behendigheid alsof hij nooit in zijn leven boeken had uitgegeven of gedichten had geschreven, maar altijd als barman had gewerkt.
Het boek is misschien wel een zeldzame vorm van literaire spionage – waarbij het de vraag is of de Amerikanen juist hun superioriteit willen laten zien, of dat het duo de verbaasde Sovjet-Russen wil informeren.
Al zouden Ilf en Petrov hier aan propaganda hebben gedaan (ik denk van niet), dan is het niet van een eigen opinie te herkennen, zoals blijkt uit dit stukje:
Amerikanen eten oogverblindend wit, maar totaal smakeloos brood, vlees uit de diepvries, gezouten boter, conserven en onrijpe tomaten. Hoe is het gekomen dat het rijkste land ter wereld, een land van veehouders en landbouwers, van goud en buitengewone industrie (…) zijn volk geen lekker brood kan geven, geen vers vlees, roomboter en rijpe tomaten?
Magische koelkast
Ze verbazen zich namelijk wel over dingen die ze nog nooit hebben gezien.
Hij liep naar een rond glazen apparaat met enkele pijlen en zei: ‘Een elektrisch apparaat voor de regulering van de temperatuur in de kamer. U houdt ervan als het ’s nachts koel is, zeg twaalf graden, en u wenst dat het vanaf zeven uur achttien graden is. U draait de pijl zo, en die pijl zó, en u kunt gerust gaan slapen. Het apparaat vervult al uw wensen. Het zal warm bij u zijn als het buiten koud is en koel als het buiten heet is.
Of de uitvinding van de koelkast:
Hij liet een elektrische koelkast zien, die niet alleen geen ijs nodig had, maar dit, integendeel, juist maakte, in de vorm van nette doorzichtige blokjes in een speciaal wit kuipje dat leek op de ontwikkelbak van een fotograaf. In de koelkast zaten bakken voor vlees, melk, eieren en fruit.
Maar te veel industriële vooruitgang heeft een prijs. Het leven wordt mechanisch op die manier. Dat bevalt de twee romantische schrijvers niet zo.
Ze eten niet, maar tanken voedsel, zoals een motor benzine tankt.
Of als ze een stripclub bezoeken:
Ze zongen zonder stem of klank, dansten met de bevalligheid van een kangoeroe. En kleedden zich uit. In dit schouwspel zat even weinig erotiek als in de serie-productie van stofzuigers of telmachines.
Oneindige nieuwsgierigheid
Anders dan Twaalf Stoelen, waar je meteen aan verknocht bent, of het vervolg Het gouden kalf, is dit een boek dat wat langer op je moet inwerken. Er is bijvoorbeeld veel van onze moderne tijd in te vinden: het onpersoonlijke, soms asociale, en de dwingende aanwezigheid van commercie.
Het knappe zit hem in het evenwicht tussen de beschrijving van de reis, de karakters (Mr. Adams en Becky) en de overpeinzingen. Tegelijk staan er soms zinnen in die raken in hun eenvoud, zoals je ze ook ziet in de romans van het duo.
Rijk zijn is beter dan arm zijn.
Op Amerikaanse wegen vindt eeuwigdurende beweging plaats.
Los Angeles is een Californisch Chicago: baksteen, krotten, onvervalste armoede en schandelijke rijkdom.
Een oneindige nieuwsgierigheid kenmerkte een van de beste schrijversduo’s uit de geschiedenis. Daarom is dit bijna 400 bladzijden lang volop plezier. Het enige wat je mist, zijn de foto’s die toen gemaakt zijn, en die kennelijk wel stonden in de originele Amerikaanse versie. Fotografie was ook een van hun specialisaties. Hier is meer informatie over hun fotografie.
Ilf zou vlak na de reis sterven aan de gevolgen van tuberculose. Petrov zat nog vol plannen maar leefde in het Stalinistische Sovjet-Rusland van tijdens de oorlog. Hij hervatte zijn werk als journalist, werd overtuigd communist (welke keuze had hij anders) en overleed (als enige) bij een vliegtuigongeluk.